Trên những nẻo đường Hồ Chí Minh nối từ thị trấn Thạnh Mỹ - thủ phủ huyện Nam Giang, đồng hành cùng chúng tôi là chiếc xe máy lên Bến Giằng, đây là nơi khởi đầu quốc lộ 14D để lên các xã vùng cao Tà Bhing, Tà Pơơ, Chà Val, Zuôih và các xã biên giới Đắk Pre, Đắk Pring, La Dêê, La Êê, Chơ Chun, giáp nước bạn Lào anh em tại cửa khẩu Đắc Tà Oọc.

Khu tái định cư của người Cơ Tu thôn Pà Xua, xã Tà Bhing, huyện Nam Giang. Ảnh: Văn Sơn

Chạy dọc theo trục con sông Thanh, càng lên cao, núi rừng Nam Giang hiện lên khung cảnh thanh bình. Hai bên đường, những trụ điện cao thế nối tiếp nhau và sóng điện thoại phủ khắp vùng, ôm lấy những ngôi nhà xây mái ngói, mái tôn của các chương trình xóa đói giảm nghèo của Chính phủ. Đâu đó, chúng tôi bắt gặp những ngôi nhà sàn còn sót lại và những ngôi nhà Moong, những ngôi nhà Gươl làm bằng gỗ, vách lồ ô, mái lợp tranh đã nhuốm màu thời gian.

Cung đường quốc lộ 14D nối lên cửa khẩu Nam Giang - Đắc Tà Oọc và là hành lang kinh tế Đông - Tây, có vai trò chiến lược về quốc phòng, an ninh, kinh tế - xã hội, giao thương giữa 2 nước Việt - Lào. Chúng tôi có dịp ngồi quây quần trong ngôi nhà Moong của già Zuông Noonh (78 tuổi), dân tộc Cơ Tu ở thôn Pà Rông, xã Tà Bhing, huyện Nam Giang để được nghe già Noonh kể chuyện. Mặc dù tuổi đã cao, nhưng già Noonh vẫn còn minh mẫn lắm. Và những câu chuyện không đầu, không cuối từ trong ký ức của già Zuông Noonh cứ mãi tuôn trào như con thác Grăng với nguồn nước trong lành cho người làng Cơ Tu sinh hoạt, nấu nướng.

Dường như, mỗi tên đất, tên làng của người Cơ Tu nơi đây đều mang một sắc thái rất đỗi hồn nhiên và chân chất như người Cơ Tu. Già Zuông Noonh trầm ngâm bảo: Làng Rô theo Tiếng Cơ Tu là Pà Giá, được lấy theo con sông Rô. Phía trên làng Rô, là làng Ngói, “ngói” theo tiếng Cơ Tu là con trâu, bởi ngày trước làng này nuôi rất nhiều trâu. Đây là hai làng nằm sát bên cung đường Hồ Chí Minh, cách một quãng không xa là thị trấn Khâm Đức, huyện Phước Sơn (Quảng Nam) nối đi các tỉnh Tây Nguyên.

Được biết, trong số 58 đơn vị cư dân (tên thôn/làng) của 11 xã, thị trấn ở huyện Nam Giang thì có tới 23 tên các đơn vị này là xuất phát từ “Pà”: thôn Pà Dấu 1, thôn Pà Dấu 2, thôn Pà Dương (thuộc thị trấn Thạnh Mỹ), thôn Pà Căng, thôn Pà Dồn, thôn Pà Lanh, thôn Pà Păng, thôn Pà Roong, Pà Ong (thuộc xã Ca Dy), thôn Pà Ia, thôn Pà Rông, thôn Pà Ting, thôn Pà Xua, thôn Pà Lừa, Pà Vả (thuộc xã Tà Bhing)...

Già Zuông Noonh, dân tộc Cơ Tu ở thôn Pà Rông, xã Tà Bhing, huyện Nam Giang vừa đan lát, vừa kể chuyện về tên đất, tên làng của người Cơ Tu. Ảnh: Văn Sơn

Theo già Zuông Noonh, tiếng Pà - thật ra là Pa, vì tiếng Cơ Tu không dấu nhưng đọc theo người Kinh lâu thành quen là Pà - chỉ là tiếng đệm mà người Cơ Tu vùng Giằng xưa (nay là Nam Giang), thường dùng với một từ đứng sau để đặt gọi tên làng. Mỗi vùng đất, mỗi tên làng của đồng bào Cơ Tu trên địa bàn huyện Nam Giang này, đều có xuất phát từ kinh tế nương rẫy, gắn với tập quán du canh là lối sống du cư. Làng (nay là thôn) của người Cơ Tu được hình thành và phát triển trên những cơ sở đặc trưng của cư dân nương rẫy lâu đời, gắn liền với lịch sử hình thành, địa thế, đặc điểm nơi cư trú và cũng có khi gắn với những truyền thuyết, huyền thoại về vùng đất mà bao đời nay tổ tiên, ông bà và người Cơ Tu sinh sống, gắn bó như máu thịt.

Ngày nay, đến với các thôn, làng của người Cơ Tu ở huyện Nam Giang, chúng ta sẽ thấy được những nét yên bình, sự ấm cúng của một vùng đất đang từng bước thay da đổi thịt. Bên cạnh đó, công tác bảo tồn, giữ gìn bản sắc, tinh hoa văn hoá, cùng với việc xây dựng đời sống văn hóa mới đang tiếp tục được phát huy, với sức mạnh của khối đại đoàn kết toàn dân. Đã xuất hiện ngày càng nhiều các điển hình thôn văn hóa, các tấm gương làm kinh tế giỏi, phát triển kinh tế gia đình của những phụ nữ, thanh niên Cơ Tu, vươn lên thoát nghèo và làm giàu chính đáng trên quê hương. Điều này cho thấy, đời sống của đại bộ phận đồng bào dân tộc Cơ Tu huyện vùng cao Nam Giang nơi đây đã có những thay đổi vượt bậc, kể cả vật chất lẫn tinh thần.

Nguyễn Văn Sơn